Author : Jelger Hrunveld
გასულ წელს „ქართულმა ოცნებამ“ საქართველოს პოლიტიკური ლანდშაფტის „გაჯანსაღების“ პირობა დადო. აღნიშნული დაპირების სულისკვეთება არც პარტიათა ფუნქციონირებისა და მათი კომუნიკაციის სტილის გაუმჯობესება ყოფილა და არც - აღნიშნული მიზნის მისაღწევად მეტი საერთაშორისო დახმარების შეთავაზება. პირიქით - და დაპირების საწინააღმდეგოდ - ღიად გულისხმობდა, რომ პარტიების ფართო სპექტრი საერთოდ უნდა გამქრალიყო პოლიტიკური ველიდან. „გაჯანსაღებაზე“ საუბრისას „კიბოს ამოკვეთა“ იგულისხმებოდა. სწორედ ასე წარმოაჩინა „ქართულმა ოცნებამ“ ოპოზიციის უმეტესი ნაწილი. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, პარტიები უნდა აკრძალულიყო არა გონივრული სტანდარტითა და და რეალური საფრთხის ანალიზზე დაფუძნებული ქირურგიული სიზუსტით, არამედ „ბლაგვი ნაჯახით“, მკაფიოდ განსაზღვრული კეთილსინდისიერი კრიტერიუმების გარეშე. ერთადერთი კრიტერიუმი წინა ხელისუფლების წევრობა და მოქმედის მიმართ წინააღმდეგობაა, რომელთა მთავარი მნიშვნელი დასავლური ინტეგრაციის მხარდაჭერაა.
„ქართული ოცნების“ სხვადასხვა წარმომადგენელი ამ იდეას ამართლებდა იმით, თითქოს პოლიტიკური პარტიების აკრძალვა ევროპაში საკმაოდ გავრცელებული და მიღებული პრაქტიკაა, რითაც იმაზე მიანი-შნებდნენ, რომ ევროპული დემოკრატიები ასე ფუნქციონირებენ. ამ გზით ისინი თავიანთ ამომრჩეველს უმტკიცებდნენ, რომ პოლიტიკური წმენდა, როგორც ეს მათი საარჩევნო კამპანიით იყო გათვალისწინებული, დემოკრატიულია. მაგრამ როცა ეს საკითხი როგორც ქვეყნის შიგნით, ისე მის ფარგლებს გარეთ გულდასმით შეისწავლეს, მთლიანად უარყოფილ იქნა მოსაზრება, თითქოს პოლიტიკური პარტიების აკრძალვა გავრცელებული პრაქტიკაა ევროპის ისეთ დამკვიდრებულ დემოკრატიებში, როგორებიცაა გერმანია, ნიდერლანდები ან გაერთიანებული სამეფო. მიუხედავად ამისა, „ქართულმა ოცნებამ“ თეა წულუკიანის ხელმძღვანელობით შექმნილი კომისიის მეშვეობით განაგრძო თავისი გეგმის განხორციელება. გეგმისა, რომლის მიზანია, მოამზადოს გზა „ერთიანი ნაციონალური მოძრაობისა“ და დაუსაბუთებლად მის სატელიტ პარტიებად გამოცხადებული პარტიების პოლიტიკური სპექტრიდან ჩამოსაშორებლად. ამის მიღწევა კი საკონსტიტუციო სასამართლოს მეშვეობით მათი არაკონსტიტუციურად გამოხადებით იგეგმება.
თუმცა რამდენად გავრცელებულია ეს პრაქტიკა, მაგალითად, ნიდერლანდებში, კარგად ჩამოყალიბებულ მრავალპარტიულ დემოკრატიაში, პარტიების ფართო სპექტრითა და კოალიციურ მთავრობათა ცვლილების ხანგრძლივი ტრადიციით? როგორ მუშაობს ეს სამართლებრივი თვალსაზრისით?
„ქართული ოცნების“ კომენტარების საპასუხოდ ჩატარებულმა მიმოხილვამ აჩვენა, რომ ბოლო 80 წლის განმავლობაში ნიდერლანდებში მხოლოდ ოთხი პარტია აიკრძალა. ყველა მათგანი დაკავშირებული იყო ნაციზმთან ან ნეონაციზმთან.
ჰოლანდიური კოლაბორაციონისტული ნაცისტური პარტია NSB დევნილობაში მყოფი მთავრობის მიერ მეორე მსოფლიო ომის ბოლო წელს, ნიდერლანდების სამხრეთ ნაწილის განთავისუფლების შემდეგ, გასაგები მიზეზების გამო აიკრძალა. ამის შემდეგ, მალევე, 1950-იანი წლების დასაწყისში, აიკრძალა SS-ის ყოფილი პოლკოვნიკის მიერ დაარსებული ნეონაცისტური პარტია. 1970-იანი წლების ბოლოსა და 1980-იანი წლების შუა ხანებში, როცა თქვენი მონა-მორჩილი ზრდასრულობის ასაკში შედიოდა, გამოჩნდა რამდენიმე ულტრამემარჯვენე, ნეონაცისტური პარტია, რამაც გამოიწვია დებატები მათი შესაძლო აკრძალვის თაობაზე. მიუხედავად იმისა, რომ ამ პარტიებს არ ჰქონდათ დიდი გავლენა არჩევნებზე, ბევრი ადამიანისთვის ეს ტრავმული დროის გახსენება იყო. აღმოჩნდა, რომ სურვილის შემთხვევაში პარტიის ასაკრძალად საკმარისი საკანონმდებლო ჩარჩო არ არსებობდა. ნიდერლანდების ხალხის კავშირი (Nederlandse Volks-Unie, NVU) 1978 წელს აკრძალული იყო გაერთიანების შესახებ კანონის საფუძველზე, მაგრამ მისი დაშლა ვერ მოხერხდა. ის დღესაც არსებობს, თუმცა რეალური პოლიტიკური გავლენის გარეშე.
სამართლებრივმა შეზღუდვებმა ბიძგი მისცა დისკუსიას კანონმდებლობაში ცვლილებების შეტანის თაობაზე. 1980-იანი წლების ბოლოს აკრძალვა ცალსახად გულისხმობდა ლიკვიდაციას, თუმცა პარლამენტი ამგვარი მექანიზმის გამოყენებისგან თავშეკავებას ითხოვდა. მიუხედავად იმისა, რომ ამჯერად აკრძალვა შესაძლებელი იყო, თუ ორგანიზაციის საქმიანობა ან მიზნები ეწინააღმდეგებოდა საზოგადოებრივ წესრიგს, განმარტებით ბარათში აკრძალვის საკითხი ცალსახად უკავშირდებოდა რასობრივ დისკრიმინაციას და მის სხვა ფორმებს, მათ შორის „სიძულვილის გაღვივებას და გამოხატვის ფორმებს, რომლებიც აკრძალულ დისკრიმინაციას მოიცავს“. 1980-იან წლებში მეორე მსოფლიო ომის აჩრდილი ჯერ კიდევ არ ასვენებდა ჰოლანდიურ საზოგადოებას, რადგან ომი პირდაპირ ასოცირდებოდა დისკრიმინაციასა და რასიზმთან.
ამ ცვლილებების მიღებიდან დღემდე, ფაქტობრივად მხოლოდ ერთი პარტია აიკრძალა და დაიშალა. თუმცა ეს არ ნიშნავს, რომ საჭიროების შემთხვევაში არ ხდება კანონმდებლობის განახლება. 2019 წელს შინაგან საქმეთა და სამეფო ურთიერთობების მინისტრმა, კაისა ოლონგრენმა, პარტია D66-დან წარადგინა კანონპროექტი პოლიტიკური პარტიების შესახებ, რომელიც პარლამენტს განსახილველად 2025 წლის მაისში გადაეგზავნა, მას შემდეგ, რაც მან საჯარო კონსულტაციების ციკლი და სახელმწიფო საბჭოს საფუძვლიანი შემოწმება გაიარა. კანონპროექტი, ერთი მხრივ, მიზნად ისახავს პოლიტიკური პარტიების დამოუკიდებელი (სამართლებრივი) სტატუსის განმტკიცებას, ხოლო, მეორე მხრივ, საპარლამენტო დემოკრატიისა და პოლიტიკური პარტიების მდგრადობის გაძლიერებას. თუმცა ის ასევე შეიცავს დებულებას პარტიების აკრძალვის შესახებ, რომელიც კიდევ უფრო ზღუდავს აქამდე არსებულ კრიტერიუმებს. კანონპროექტის თანახმად, პოლიტიკური პარტია შეიძლება აიკრძალოს და დაიშალოს უზენაესი სასამართლოს მიერ გენერალური პროკურორის მოთხოვნის საფუძველზე, თუ თავისი მიზნებითა და საქმიანობით ის „რეალურ და სერიოზულ საფრთხეს უქმნის დემოკრატიული კონსტიტუციური სახელმწიფოს ფუნდამენტურ პრინციპებს“. კანონპროექტი განსაზღვრავს, რომ ეს ფუნდამენტური პრინციპები, სულ მცირე, უნდა მოიცავდეს პერიოდული თავისუფალი არჩევნების ჩატარებას ფარული კენჭისყრით, დემოკრატიული გადაწყვეტილების მიღებას, ფუნდამენტურ უფლებებს, ხელისუფლების დანაწილებასა და დამოუკიდებელ და მიუკერძოებელ სასამართლოს.
პარტიების აკრძალვასთან დაკავშირებით დემოკრატიული, სამართლებრივი სახელმწიფოს ფუნდამენტურ პრინციპებზე ფოკუსირება მიზნად ისახავს დემოკრატიული პარადოქსის გადაჭრას: არ დაუშვას დემოკრატიული, სამართლებრივი სახელმწიფოსთვის ძირის გამოთხრა პოლიტიკური პარტიების მიერ დემოკრატიული პროცესის ბოროტად გამოყენების გზით. ამ ჩარჩოს ფარგლებში უზენაესმა სასამართლომ ასევე უნდა შეაფასოს, ნამდვილად უქმნიან თუ არა პოლიტიკური პარტიები საფრთხეს დემოკრატიულ მმართველობას, მათ შორის, მან უნდა გაითვალისწინოს პოლიტიკური პარტიის მიერ განხორციელებული ფაქტობრივი (პოტენციური) გავლენის ხარისხი. ამის მიზანია, რომ აკრძალვა გამოყენებულ იქნას მხოლოდ რეალური აუცილებლობის შემთხვევაში, ფაქტობრივი საფრთხის პროპორციულად. ეს უკანასკნელი მნიშვნელოვან ფაქტორს წარმოადგენს ნიდერლანდებში, რომელსაც 150-ადგილიანი ქვედა პალატისთვის აქვს სრულად წარმომადგენლობითი საარჩევნო სისტემა ყოველგვარი საარჩევნო ბარიერის გარეშე. მრავალპარტიული კოალიციური მთავრობები სტანდარტია, რაც იმას ნიშნავს, რომ ნებისმიერი ცალკეული პარტიის რეალური გავლენა შეზღუდულია. ანტიდემოკრატიული ტენდენციების მქონე პარტიების არჩევა შედარებით მარტივად შეიძლება, თუმცა ასეთ პარტიას გაუჭირდება რეალური გავლენით სარგებლობა. ნიდერლანდების პოლიტიკური სისტემა, პოლიტიკური წარმომადგენლობის დაბალი ბარიერითა და ორპალატიანი პარლამენტით, რომელიც გამყარებულია კონსტიტუციით, რომლის შეცვლა არც თუ ისე მარტივია, თავად წარმოადგენს გარანტიას იმისა, რომ ანტიდემოკრატიული ცვლილებები პოლიტიკური პარტიების მიერ დამოუკიდებლად ვერ განხორციელდება.
ნიდერლანდებისგან განსხვავებით, საქართველოში საარჩევნო სისტემამ ხელი შეუწყო ძალაუფლების ხანგრძლივ კონცენტრაციას ერთი პოლიტიკური პარტიის ხელში, რომელიც ახორციელებდა და აფართოებდა კონტროლს ხელისუფლების ყველა შტოზე, რითაც არღვევდა ხელისუფლების დანაწილების პრინციპს. ეს განსაკუთრებით გავრცელდა სასამართლო ხელისუფლებაზე, რომელიც პოლიტიკური პარტიების სამართლებრივ ბედს წყვეტს. ასევე, საკანონმდებლო ხელისუფლებაზეც, რომელსაც ერთი პარტია აკონტროლებს და რომელსაც შეუძლია, ერთპიროვნულად, აღმასრულებელ ხელისუფლებასთან ტანდემში მიიღოს კანონმდებლობა, რომელიც მიზნად ისახავს დემოკრატიული, სამართლებრივი სახელმწიფოსთვის ძირის გამოთხრას.
ამას ემატება ინსტიტუციური კონტროლი, მაგალითად, საარჩევნო ორგანოებზე, რაც ზეწოლას ახდენს თავისუფალ და სამართლიან არჩევნებზე და აუცილებლობას წარმოადგენს ძალაუფლების შესანარჩუნებლად, განსაკუთრებით კი, უფრო პროპორციული საარჩევნო სისტემის პირობებში. საქართველოში არსებული ვითარება, პოლიტიკური, სასამართლო და ინსტიტუციური ძალაუფლების კონცენტრაცია დემოკრატიული კონტროლისა და დაბალანსების სისტემის გარეშე, არის სწორედ ის, რასაც ნიდერლანდების სამართლებრივი სისტემა ეწინააღმდეგება - დემოკრატიული პარადოქსი: როდესაც ერთ პარტიას დემოკრატიული პროცესის ბოროტად გამოყენებით შეუძლია ძირი გამოუთხაროს დემოკრატიულ, სამართლებრივ სახელმწიფოს.
დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ ნიდერლანდებში პოლიტიკური პარტიების აკრძალვა იყო და დღემდე რჩება თემად, რომელსაც დიდი სიფრთხილითა და წი-ნდახედულებით ეკიდებიან, საუკუნის დასაწყისიდან დისკრიმინაციული და ანტიდემოკრატიული რიტორიკის მქონე პოპულისტური ულტრამემარჯვენე ძალების ზრდის მიუხედავად. პარტიების აკრძალვა არ განიხილება შემთხვევით, არასასურველი ოპოზიციის არსებობის ან განსხვავებული აზრის ჩახშობის მიზნით და, რა თქმა უნდა, არც იმისთვის, რომ არ დაუშვან კონკურენტი პარტიების ხელისუფლებაში მოსვლა. შეიძლება ითქვას, რომ ეს ტაბუდადებული თემაა. პარტიის აკრძალვა დემოკრატიული წესრიგის დასაცავად უკიდურესი ზომაა და, ამიტომაც, მარტივად არ უნდა აღიქმებოდეს, მით უმეტეს, ის დაუფიქრებლად არ უნდა გავრცელდეს ერთდროულად რამდენიმე პარტიაზე.
ნიდერლანდებში პოლიტიკური პარტიების აკრძალვა დიქტატურასა და ავტოკრატიასთან ასოცირდება და ბევრისთვის სისუსტის ნიშნია, თუ იდეებსა და მოსაზრებებს არგუმენტებით შეწინააღმდეგების ნაცვლად სამართლებრივი პროცედურებით აბათილებენ.
